Những Người Trung Thực – Albert Camus

***

Albert Camus sinh ngày 7 tháng 11 năm 1913 tại Mondovi, một làng ở Constantinois, gần Bône, Algérie. Cha ông, Lucien Camus, một công nhân sản xuất rượu nho vùng Mondovi cho một thương gia thành phố Alger. Khi Chiến tranh thế giới thứ nhất nổ ra, Lucien Camus bị động viên vào tháng 9 năm 1914, bị thương trong trận chiến Marne và chết tại bệnh viện quân y Saint-Brieuc ngày 17 tháng 10 năm 1914. Về cha mình, Abert chỉ biết qua một bức ảnh duy nhất còn để lại.

Albert đến Paris làm biên tập cho tờ Paris-Soir. Năm 1942, ông phát hành cuốn tiểu thuyết L’Étranger (Người xa lạ) và tiểu luận Le Mythe de Sisyphe (Huyền thoại Sisyphe), trong đó ông đã trình bày những tư tưởng triết học của mình. Sisyphe là một nhân vật trong thần thoại Hy Lạp bị trừng phạt phải lăn một hòn đá lớn lên núi dốc, khi đến đỉnh hòn đá lại rơi trở xuống chân dốc, cứ thế Sisyphe tiếp tục lăn lên rồi rơi xuống theo một chu kỳ vĩnh cửu. Theo hệ sự phân loại của riêng Albert, các tác phẩm đó thuộc “thời kỳ phi lý” (cycle de l’absurde), cùng với các vở kịch Le Malentendu (Ngộ nhận, 1944) và Caligula (1945). Năm 1943, ông làm việc cho nhà xuất bản Gallimard rồi làm chủ biên tập báo Combat, cũng trong năm này ông gặp và làm quen với Jean-Paul Sartre. Những tác phẩm tiếp theo của Camus thuộc “thời kỳ nổi loạn” (cycle de la révolte), trong đó nổi tiếng hơn cả phải kể đến La Peste (Dịch hạch, 1947), kế đến L’État de siège (1948), Les Justes (1949) và L’Homme révolté (Người nổi loạn, 1951). Trong quyển tiểu luận triết học Người nổi loạn, ông đã trình bày tất cả các hình thức nổi loạn (siêu hình, chính trị và nghệ thuật…) qua mọi thời đại. Ông miêu tả con người cảm nhận sâu sắc sự phi lý của cuộc sống, luôn muốn nổi dậy, chống lại nỗi khốn khổ của kiếp người, nhưng cuối cùng vẫn không có lối thoát, mọi cố gắng đều hoàn toàn vô ích.

Tình bạn giữa Albert Camus và Jean-Paul Sartre rạn nứt vào năm 1952, sau khi trên tạp chí Les Temps modernes của Sartre, Henri Jeanson đã chê trách sự nổi loạn của Camus là “có suy tính”. Năm 1956, tại Alger, Albert công bố “Appel pour la trêve civile”. Cũng trong năm đó, cuốn La Chute, tác phẩm quan trọng cuối cùng của Albert Camus được xuất bản.

Ngày 4 tháng 1 năm 1960, tại Petit-Villeblevin vùng Yonne, Albert Camus mất trong một tai nạn giao thông. Trên chiếc xe Facel Véga khi đó còn có một người bạn của ông Michel Gallimard và người cháu Gaston.

Albert Camus được chôn cất ở Lourmarin, vùng Vaucluse, nơi ông đã mua một căn nhà trước đó.

***

Trước hết, tôi xin được nói đôi lời về chữ not trong câu thơ của thi hào Shakespeare mà Albert Camus đã trích dẫn làm tiêu đề cho vở kịch. Không hiểu vô tình hay cố ý mà Camus đã chép chữ hoa chữ NOT. Tìm trong bản tiếng Anh (Romeo và Juliet) tôi thấy chữ not này không có viết hoa. Câu thơ vốn đã khó dịch, nay Camus lại làm cho thêm rắc rối. Khó dịch vì tác giả câu thơ, thi hào Shakespeare, vừa chơi chữ (play of words) vừa sử dụng phép điện vận (alliteration). Vì không đủ hiểu biết để dịch câu thơ này, tôi đã cậy nhờ anh bạn Trần Thiện Đạo, giáo sư Anh văn, dịch giùm. Anh Đạo đã giúp tôi, dịch thoát lấy ý. Tôi xin độc giả cho phép tôi ngỏ lời cảm ơn anh. 
Một lời cảm ơn khác, xin được gửi tới anh bạn Nguyễn Minh Hoàng, người đã tìm giúp tôi một số chữ hoặc uyển từ để chuyển dịch những chữ khó trong nguyên tác. 

Trong số bạn đọc, chắc chắn thể nào cũng có bạn đặt ra câu hỏi: “Gớm, dịch được ít trang sách, chẳng khó khăn gì, sao lại tạ ơn lắm thế?” Vâng, thưa quý bạn, ngay từ cuốn sách dịch đầu tiên, tôi đã phải vội vã thưa ngay với quý bạn rằng tôi là người rất dốt Pháp ngữ; và, làm công việc dịch sách, tôi không có cao vọng nào lớn lao hơn cả là cố mở mang cái vốn hiểu biết rất nông cạn của mình. Và một người cầu học có công nhiên cảm ơn những người đã chỉ bảo cho mình, thiết tưởng cũng không là điều quá đáng. 

   Vở kịch Les Justes này tôi đã dịch một lần vào đầu năm 1959. Hồi đó, tôi đau nặng, mới rời nhà thương về nằm dưỡng bệnh tại Vũng Tàu. Một bữa có anh bạn hoạt động văn nghệ tại Sài Gòn ghé thăm tôi nhân dịp anh đưa gia đình đi nghỉ hè. Thấy tôi đang đọc nhiều Camus, anh bạn ngỏ ý nhờ tôi dịch vở kịch Les Justes để anh đem trình diễn. Tôi nhận lời, phần lớn vì muốn làm một việc gì để quên đi những cơn đau đang hành hạ thân xác tôi lúc đó.Nhưng khi tôi dịch xong thì anh bạn nọ lại thôi làm văn nghệ để trở thành một kỹ nghệ gia. Bản dịch bị bỏ quên lay lắt từ đó. 

Nay nhân số kỷ niệm đệ nhất chu niên, bộ biên tập Văn quyết định dành số báo này để tưởng niệm Albert Camus, nhưng lại gặp khó khăn trong việc tuyển chọn bản dịch một tác phẩm của người được tưởng niệm để khởi đầu thể tài mới: một tác giả – một tác phẩm. Chung cuộc, toà soạn  phải lo việc đó. 

Nghĩ mình có sẵn bản dich Les Justes, tôi nhận lời. Nhưng tới lúc đem bản thảo bản dịch cũ ra xem lại thì tôi thấy không thể nào cho đăng được. Một bản dịch để đem trình diễn thật khác hẳn với một bản dịch để đọc. Nhưng tôi không còn làm gì được khác hơn là cắm cúi dịch lại, dịch lại hoàn toàn, từ đầu tới cuối. Và tôi có đúng một tuần để làm công việc đó. Đúng hạn, tôi đã dịch xong, tant bien que mal. 

Trong bản dịch lần thứ hai này, tôi đã cố gắng dịch thật sát nguyên tác, nhưng ở nhiều chỗ, tôi buộc phải dịch thoát lấy ý cốt cho câu văn dịch đõ trúc trắc, nặng nề. Tôi cũng chủ trương tận dụng chữ Nôm, hạn chế chữ Hán, nhưng việc đó quả là một thử thách khó khăn. Và tôi đã phải bỏ chủ trương này khi anh Nguyễn Mạnh Côn chứng minh cho tôi thấy là ngay đến chữ “Chúng ta” cũng đã là chữ Hán. Tôi cũng cố tôn trọng lối chấm câu của tác giả, nhưng ở nhiều chỗ, tôi đã phải thay đổi để cho câu văn dịch được gọn gàng, khúc triết. 

Có điều này quan trọng: tôi sẽ mang tiếng là người bất lương nếu không thú nhận là trong bản dịch này có nhiều đoạn tôi đã dịch rất gượng. Một phần vì những đoạn đó khó dịch, phần khác vì sức tôi không thể dịch được hơn thế. Đó là những đoạn mà Camus muốn biện giải cho triết thuyết hiện sinh phi lý của ông. 

Trong tinh thần cầu học, tôi sẽ rất sung sướng được tiếp nhận, từ phía bạn đọc, những lời chỉ giáo cao minh để giúp cho bản văn dịch này tránh được khuyết điểm đáng tiếc vừa kể. 

Thêm một lời cảm ơn nữa, nếu bạn đọc cho phép, một lời cảm ơn trước và rất chân thành, gửi tới quý vị sẽ sẵn lòng chỉ giáo cho tôi, một người dốt nát và khiêm tốn, lúc nào cũng mong muốn được học, được hỏi, được mở mang tầm hiểu biết của mình.